ترتیب اداره مملکت پهناور ایران ( بعد از خارج شدن از استیلای عربها ) ، به صورتی درآمد که ولایتهای ایران ،کمابیش به حالت نیمه مستقل امور خود را انجام می دادند . این ترتیب حکومت ، به خصوص در اواخر عصر غزنوی و در تمام دوره سلجوقی به صورت چشمگیری توسعه و گسترش یافت.
ترکمانان سلجوقی به سبب وسعت ممالکی که به دست آورده بودند ، اداره آن را از حالت تمرکز خارج ساختند ، ( به خصوص که خود نیز پایتخت ثابت نداشتند ). سلجوقیان به تناسب رعایت اوضاع زمان ،نیشابور مرو،اصفهان و اندک زمانی نیز ، بغداد را پایتخت خویش قرار دادند . البته ، این غیر از موقیعت سلجوقیان کرمان و سلجوقیان آناتولی است که هر کدام پایتختهای خاص خود را داشتند ( اگر چه ،آن نیز به نوبه خود متغیر بود) . به عنوان مثال ،سلجوقیان کرمان هفت ماه گرم از سال را در کرمان ( بردسیر ) و پنچ ماه سرد را در جیرفت ( قمادین ) می گذراندند که تا پایتخت زمستانی ، بیش از چهل فرسنگ ( ۲۴۰ کیلومتر ) فاصله داشت .
پادشاهان سلجوقی ، اصولا” در دربار خود ریش سفیدان و مربیانی داشتند که در اداره مملکت با آنان مشورت می کردند . بعضی از این افراد ” اتابک ” ( معلم یا مربی ) بعضی امیرزادگان سلجوقی نیز بودند. برای اداره ولایتهای دور دست گاهی بعضی از این اتابکان را مامور می ساختند ، چنانکه طغتکین پسر تاج الدوله تتش را در سال ۴۷۹ ه.ق. مامور دمشق ساختند ، و عماد الدین زنگی ( از غلام زادگان سلطان ملکشاه سلجوقی ) ماموریت موصل را یافت . همچنین ، ایلدگز ( اتابک ارسلان شاه سلجوقی ) به آذربایجان رفت ، وسلغز به فارس و اتابک موید الدین آی آبه به نیشابور و اتابک سام و عزالدین لنگر به یزد فرستاده شدند .
بیشتر این اتابکان موقیعت خود را تا زمان حمله مغول به ایران حفظ کرده بودند و بعضی از آنان، مانند اتابکان فارس و اتابکان آذربایجان، بعد از مغول نیز تا سالها در ولایتهای مذکور حکومت داشتند.
مهمترین اتابکنشینها در ایران در آذربایجان و فارس و لرستان و یزد بود.
اتابکان آذربایجان
اتابکان فارس
اتابکان لرستان
اتابکان یزد
اتابکان آذربایجان (حدود ۵۳۱ تا ۶۲۶ هجرى قمرى)
مؤسس این سلسله شمسالدین ایلدگز از ترکان قیچاق بود. او غلامسلطان مسعود سلجوقى بود که به حکومت فارس گماشته شد و تربیت ارسلان پسر طغرل سلجوقى به او واگذار شد. ایلدگز، ارسلان را به سلطنت رساند و مخالفان او را سرکوب کرد. او در جنگ با گرجیان قسمتى از اران (ناحیهاى در قفقاز) و آذربایجان را از آنها گرفت. او رى و اصفهان را نیز به قلمرو خود افزود. پس از وى محمدجهانپهلوان (۵۶۸ تا ۵۸۲)، قزلارسلان (۵۸۲ تا ۵۸۷)، نصرتالدین ابوبکر (۵۸۷ تا ۶۰۷)، مظفرالدین ازبک (۶۰۷ تا ۶۲۲)، و اتابک خاموش قزلارسلان دوّم (۶۲۴ تا ۶۲۶) به سلطنت رسیدند. اتابک خاموش به خدمت جلالالدین خوارزمشاه درآمد و با مرگ او اتابکان آذربایجان نیز به آخر رسید. ظهیر فاریابی، افضلالدین خاقانی، نظامىگنجوی، مجیرالدین بیلقانى گویندگان فارسى تحت حمایت اتابکان آذربایجان بودند.
اتابکان فارس/ سلغریان (۵۴۳ حدود ۶۸۶ هجرى قمرى)
این سلسله نام خود را از سلغر جد خود گرفتند. آنها در ابتدا تابع سلاجقه و بعد تابع خوارزمشاهیان و در آخر تابع ایلخانان شدند. مؤسس این سلسله سنقربن مودود (۵۴۳ تا ۵۵۸) است که چون بردار وى در جنگ با مسعود سلجوقى کشته شد و به کینخواهى وى قیام کرد و در ۵۴۳ لشکریان ملکشاه را شکست داد و شیراز را گرفت. از میان اتابکان فارس سعدبن زنگى (۵۹۹ تا ۶۲۳) قلمرو خود را گسترش داد و کرمان را گرفت و به عراق تاخت. او در جنگ با سلطان محمد خوارزمشاه اسیر شد و سلطان محمد بخشى از فارس را به او واگذاشت. پس از او پسر وى ابوبکر ابنسعد (۶۲۳ تا ۶۵۸) به سلطنت رسید. سلطنت او مقارن با حملهٔ مغول بود و او با تدبیر و سیاست از درِ سازش با مغولان درآمد و جلو هجوم آنها به فارس را گرفت و براى فتح بغداد که منجر به انقراض عباسیان شد، لشکرى به کمک خان مغول فرستاد. او بزرگترین پادشاه این سلسله بود و سعدى کتابهاى بوستان و گلستان را بهنام وى کرد. آخرین اتابک فارس، ابشخاتون بود که به ازدواج منگو تیمور از فرزندان هلاکو درآمد و با مرگ ابشخاتون فارس تحت حکومت مستقیم مغولان درآمد. شمس قیس رازى در دورهٔ آنها مىزیست.
لربزرگ / بنىفضلویه / هزاراسپیان (۵۵۰ تا ۸۲۷ هجرى قمرى)
در قسمتهاى شرقى و جنوبى لرستان حکومت مىکردند. ابوطاهر فضلویه (۵۵۰ تا ۶۰۰؟) مؤسس این سلسله بود. امراء این سلسله جمعاً ۱۷ نفر بودند و غالباً با خلفاى بغداد و اتابکان فارس و آلمظفر روابط و مناسبات داشتند. آخرین آنها غیاثالدین کیکاووس بهدست ابراهیم سلطان تیمورى شکست خورد و سلسلهٔ هزارسپیان منقرض شد. پایتخت آنها ایذج (مالمیر) بود.
لرکوچک / خورشیدیان / عباسیان (۵۸۰ تا ۱۰۰۶ هجرى قمرى)
در قسمتهاى شمالى و غربى لرستان حکومت مىکردند. پایتخت آنها خرمآباد بود. مؤسس این سلسله شجاعالدین خورشید لر (حدود ۵۸۰ تا ۶۲۱) بود. این سلسله در مجموع ۲۴ پادشاه داشت که گاه مستقل و گاه نیمهمستقل بودند. آنها غالباً خراجگذار خلفاى عباسی، سپس ایلخانیان و عاقبت صفویه شدند. اتابکان یزد/ آلوزدان/ وردانزور (حدود ۵۳۶ تا ۷۱۸): رکنالدین سام پسر وردان زور مؤسس این سلسله بود. پس از وى عزالدین لنگر برادر وى بهجاى وى نشست و تا آخر فرزندان او اتابکى یزد را داشتند. آخرین اتابک یزد حاجىشاه ابن یوسفشاه بود که حکومت وى بهدست مؤسس سلسلهٔ آلمظفر پایان یافت.
اتابکان یزد
اتابکان یزد: سلسله ای از فرمانروایان یزد ( و ابرقو، ۵۳۶-۷۱۸ قمری) که مؤسس آن رکن الدین سام، از منسوبان آل بویه بود.