اتابکان

اتابکان آذربایجان (حدود ۵۳۱ تا ۶۲۶ هجرى قمرى)

مؤسس این سلسله شمس‌الدین ایلدگز از ترکان قیچاق بود. او غلام‌سلطان مسعود سلجوقى بود که به حکومت فارس گماشته شد و تربیت ارسلان پسر طغرل سلجوقى به او واگذار شد. ایلدگز، ارسلان را به سلطنت رساند و مخالفان او را سرکوب کرد. او در جنگ با گرجیان قسمتى از اران (ناحیه‌اى در قفقاز) و آذربایجان را از آنها گرفت. او رى و اصفهان را نیز به قلمرو خود افزود. پس از وى محمدجهان‌پهلوان (۵۶۸ تا ۵۸۲)، قزل‌ارسلان (۵۸۲ تا ۵۸۷)، نصرت‌الدین ابوبکر (۵۸۷ تا ۶۰۷)، مظفرالدین ازبک (۶۰۷ تا ۶۲۲)، و اتابک خاموش قزل‌ارسلان دوّم (۶۲۴ تا ۶۲۶) به سلطنت رسیدند. اتابک خاموش به خدمت جلال‌الدین خوارزمشاه درآمد و با مرگ او اتابکان آذربایجان نیز به آخر رسید. ظهیر فاریابی، افضل‌الدین خاقانی، نظامى‌گنجوی، مجیرالدین بیلقانى گویندگان فارسى تحت حمایت اتابکان آذربایجان بودند.

اتابکان فارس/ سلغریان (۵۴۳ حدود ۶۸۶ هجرى قمرى)

این سلسله نام خود را از سلغر جد خود گرفتند. آنها در ابتدا تابع سلاجقه و بعد تابع خوارزمشاهیان و در آخر تابع ایلخانان شدند. مؤسس این سلسله سنقربن مودود (۵۴۳ تا ۵۵۸) است که چون بردار وى در جنگ با مسعود سلجوقى کشته شد و به‌ کین‌خواهى وى قیام کرد و در ۵۴۳ لشکریان ملکشاه را شکست داد و شیراز را گرفت. از میان اتابکان فارس سعد‌بن زنگى (۵۹۹ تا ۶۲۳) قلمرو خود را گسترش داد و کرمان را گرفت و به عراق تاخت. او در جنگ با سلطان محمد خوارزمشاه اسیر شد و سلطان محمد بخشى از فارس را به او واگذاشت. پس از او پسر وى ابوبکر ابن‌سعد (۶۲۳ تا ۶۵۸) به سلطنت رسید. سلطنت او مقارن با حملهٔ مغول بود و او با تدبیر و سیاست از درِ سازش با مغولان درآمد و جلو هجوم آنها به فارس را گرفت و براى فتح بغداد که منجر به انقراض عباسیان شد، لشکرى به کمک خان مغول فرستاد. او بزرگ‌ترین پادشاه این سلسله بود و سعدى کتاب‌هاى بوستان و گلستان را به‌نام وى کرد. آخرین اتابک فارس، ابش‌خاتون بود که به ازدواج منگو تیمور از فرزندان هلاکو درآمد و با مرگ ابش‌خاتون فارس تحت حکومت مستقیم مغولان درآمد. شمس قیس رازى در دورهٔ آنها مى‌زیست.

لربزرگ / بنى‌فضلویه / هزاراسپیان (۵۵۰ تا ۸۲۷ هجرى قمرى)

در قسمت‌هاى شرقى و جنوبى لرستان حکومت مى‌کردند. ابوطاهر فضلویه (۵۵۰ تا ۶۰۰؟) مؤسس این سلسله بود. امراء این سلسله جمعاً ۱۷ نفر بودند و غالباً با خلفاى بغداد و اتابکان فارس و آل‌مظفر روابط و مناسبات داشتند. آخرین آنها غیاث‌الدین کیکاووس به‌دست ابراهیم سلطان تیمورى شکست خورد و سلسلهٔ هزارسپیان منقرض شد. پایتخت آنها ایذج (مالمیر) بود.

لرکوچک / خورشیدیان / عباسیان (۵۸۰ تا ۱۰۰۶ هجرى قمرى)

در قسمت‌هاى شمالى و غربى لرستان حکومت مى‌کردند. پایتخت آنها خرم‌آباد بود. مؤسس این سلسله شجاع‌الدین خورشید لر (حدود ۵۸۰ تا ۶۲۱) بود. این سلسله در مجموع ۲۴ پادشاه داشت که گاه مستقل و گاه نیمه‌مستقل بودند. آنها غالباً خراجگذار خلفاى عباسی، سپس ایلخانیان و عاقبت صفویه شدند. اتابکان یزد/ آل‌وزدان/ وردان‌زور (حدود ۵۳۶ تا ۷۱۸): رکن‌الدین سام پسر وردان زور مؤسس این سلسله بود. پس از وى عزالدین لنگر برادر وى به‌جاى وى نشست و تا آخر فرزندان او اتابکى یزد را داشتند. آخرین اتابک یزد حاجى‌شاه ابن یوسف‌شاه بود که حکومت وى به‌دست مؤسس سلسلهٔ آل‌مظفر پایان یافت.

اتابکان یزد

اتابکان یزد: سلسله ای از فرمانروایان یزد ( و ابرقو، ۵۳۶-۷۱۸ قمری) که مؤسس آن رکن الدین سام، از منسوبان آل بویه بود.