جزوه خلاصه و نکات کلیدی کتاب سلجوقیان- ملیحه ستارزاده

دوره پادشاهی آلب ارسلان و ملکشاه اوج قدرت امپراطوری سلجوقی بود. این دوره سی ساله را ابن اثیر «الدوله نظامیه» یا عصر وزیر بزرگ نظام الملک نامیده است. دستاوردهای او را می­توان تحت سه عنوان ذکر کرد: ۱- ایجاد سپاه منظم و ثابت؛ ۲- سازماندهی دیوانسالاری که در آن سنت ایرانی- اسلامی به بهترین وجه به کار گرفته شده است؛ ۳- احیای مذهب سنت در ایران غربی و عراق از طریق احداث نهادهای آموزشی.

بعد از پیروزی ملاذگرد و پس از به زیر فرمان آوردن شرف الدوله مسلم بن قریش عقیلی، حاکم موصل، هواداران خلیفه عباسی در سوریه، فلسطین و عراق مطیع سلطان شدند و در دو شهر مکه و مدینه خطبه به نام خلیفه عباسی و ملکشاه خوانده شد.

سیاستنامه آبادانی کشور را از عمده وظایف سلطان برمی­شمارد.

در رابطه با امور کشوری، نظام الملک حکمرانی شهرها و ایالات کلیدی را به پسر و یا دامادهایش می­سپرد. مؤیدالدوله عبیدالله، شایسته­ترین فرزند نظام الملک بود.

در طول سالهای نخست پادشاهی ملکشاه، نظام الملک به عنوان اتابک سلطان صاحب قدرت مطلق بود و در این ایام رابطه میان آن دو، رابطه پدر و فرزند بود و ملکشاه او را پدر خطاب می­کرد.

نخستین اختلاف عقیده میان سلطان و وزیرش بر سر مخارج سپاه ثابت بروز کرد. نظام الملک بر حفظ سپاه ثابت در زمان صلح تأکید داشت، در حالی که سلطان نگران مخارج سنگین آن بود. نظام الملک خود دارای سپاه خصوصی متشکل از غلامان خاصه بود که به نظامیه مشهور بودند.

ملکشاه از طولانی بودن مدت صدارت خواجه، نفوذ زیاد او در دیوان و در میان سپاهیان و نیز فزون­طلبی فرزندانش خسته شده بود و به دنبال فردی بود که بتواند بخشی از کارهای کشوری را به او محول کند. به این منظور او تاج الملک ابوالغنائم مرزبان خسرو فیروز وزیرزاده و از دیوانیان با کفایت فارس را به خدمت گرفت. از سوی دیگر درباره مسئله ولیعهدی، خواجه معتقد به برکیارق بود و ترکان خاتون قصد داشت فرزندش محمود را ولیعهد کند.

نظام الملک در دوازدهم رمضان ۴۸۵ق در سحنه نزدیک نهاوند به دست بوطاهر ارّانی از فدائیان حسن صباح به قتل رسید.