همانطور که اشاره شد، ایرانیان تحقیر و توهین سرداران عرب را که از خود حکام بنی امیه الهام می گرفتند تحمل نکردند و مردم خراسان با استفاده از خصومت میان قبایل عرب حاکم بر خراسان و ماورالنهر، جانب داعیان و مبلغان بنی عباس را گرفتند.
بنی عباس به سبب خویشاوندوی نزدیکتر با حضرت رسول اکرم (ص ) خود را برای خلافت و حکومت شایسته تر می دیدند. در این راستا، ابومسلم سردار ایرانی توانست با حمایت ایرانیان و قبایل عرب مخالف، حکومت بنی امیه را سرنگون سازد و عباسیان را به قدرت برساند. بنی امیه در زمان حکومت عبدالملک و ولید و هشام ، تنها در اثر توفیق در فتوحات شرق و غرب و سیاست داخلی مبنی بر فشار بسیار زیاد بر طبقات مردم، توانستند به حکومت خودادامه دهند. فشار حکام و والیان تعیین شده از سوی آنان، مردم عراق و ایران را ناراضی ساخت. همچنین، بی اعتنایی بعضی از آنان به اصول دین اسلام موجبات ناخشنودی اهل دین و تقوا را فراهم آورد. سیاست مالی و اداری آنان نیز در سرزمینهای مفتوح و مغلوب موفق نبود. مهمتر آنکه طرفداری آنان از عصبیت عربی و تحقیر ملل مغلوب که همه را موالی (یعنی بندگان) خود می دانستند، به تدریج مایه های عصیان و قیام را به خصوص در ایران و خراسان فراهم ساخت. سال ۱۳۲ هجری، پایان حکومت نود ساله بنی امیه و آغاز حکومت بنی عباس است. از این سال، خلافت و قدرت شرعی و صوری ایشان در حدود پانصد سال ادامه یافت. لازم به ذکر است که قدرت واقعی ایشان، گاهی به حدود عراق و بین النهرین محدود می شد و حتی، گاهی در خود بغداد نیز از قدرت و اعتبار محروم بودند .
اگر چه منصور – خلیفه دوم عباسی – با قتل ” ابو مسلم خراسانی ” ناسپاسی خود را به این سردار بزرگ ظاهر ساخت، ولی برای استوار ساختن قدرت خود از این کار ناگزیر بود. با قتل ابومسلم، نه تنها نفوذ ایرانیان که آغاز شده بود از میان نرفت، بلکه با ورود دبیران و وزیران ایرانی در دستگاه خلافت عباسی، نفوذ فرهنگی و سیاسی ایرانیان گسترش بیشتری نیز یافت. قتل برمکیان هم که از خاندان اصیل ایرانی بودند، نتوانست جلو آن نفوذ را بگیرد درقرن سوم هجری، عنصر مهم دیگری وارد حکومت اسلامی شد. آن عنصر مهم، ترکان بودند که به صورت غلامان جنگی در دستگاه حکومتی وارد شدند و به تدریج، قدرت نظامی را از قوم غالب عرب گرفتند. این نفوذ تا بدان جا ادامه یافت که عزل و نصب خلفا هم به دست آنان انجام می گرفت و هیچ خلیفه ای بی رضایت ایشان، نمی توانست کاری بکند .
این قدرت غلامان ترک در قرن چهارم متوقف شد و قدرت سیاسی و نظامی به دست “دیلمیان” که ایرانی بودند افتاد. با آمدن سلجوقیان، قدرت نظامی و سیاسی ترکان در عالم اسلامی، به طور قطع مسلم و مسجل گردید. در این زمان، ایرانیان به اداره امور مالی و دیوانی دستگاههای حکومتی پرداختند. اما، فرهنگ نوپا و نوبنیاد اسلامی به صورت عمده در دست ایرانیان بود. اگر چه ماده اصلی آن، قرآن و حدیث و زبان عربی و ماده مهم فکری آن یونانی بود. اما پرچمداران این فرهنگ در همه شاخه ها ایرانیان بودند. ایرانیان با اتکاء به فرهنگ قدیم و با اتکاء به گذشته نیرومند سیاسی، ملیت خود را در داخل حکومت اسلامی حفظ کردند. ایشان بر خلاف ملل مغلوب دیگر ، نه تنها در ملیت عرب مستهلک نشدند، بلکه ادبیات ملی بسیار غنی خود را نیز به وجود آوردند .
جدول اسامی خلفای عباسی
# | نام خلیفه | تاریخ به هجری قمری | تاریخ به میلادی میلادی |
خلفای عباسی | |||
۱ | ابوالعباس سفاح | ۱۳۱–۱۳۶ | ۷۵۰–۷۵۴ |
۲ | منصور (خلیفه) | ۱۳۶–۱۵۸ | ۷۵۴–۷۷۵ |
۳ | مهدی (خلیفه) | ۱۵۸–۱۶۹ | ۷۷۵–۷۸۵ |
۴ | هادی (خلیفه) | ۱۶۹–۱۷۰ | ۷۸۵–۷۸۶ |
۵ | هارونالرشید | ۱۷۰–۱۹۳ | ۷۸۶–۸۰۹ |
۶ | امین (خلیفه) | ۱۹۳–۱۹۸ | ۸۰۹–۸۱۳ |
۷ | مأمون | ۱۹۸–۲۱۸ | ۸۱۳–۸۳۳ |
۸ | معتصم | ۲۱۸–۲۲۷ | ۸۳۳–۸۴۲ |
۹ | واثق | ۲۲۷–۲۳۲ | ۸۴۲–۸۴۷ |
۱۰ | متوکل | ۲۳۲–۲۴۷ | ۸۴۷–۸۶۱ |
۱۱ | منتصر | ۲۴۷–۲۴۸ | ۸۶۱–۸۶۲ |
۱۲ | مستعین | ۲۴۸–۲۵۲ | ۸۶۲–۸۶۶ |
۱۳ | معتز | ۲۵۲–۲۵۵ | ۸۶۶–۸۶۹ |
۱۴ | مهتدی | ۲۵۵–۲۵۶ | ۸۶۹–۸۷۰ |
۱۵ | معتمد (خلیفه) | ۲۵۷–۲۷۹ | ۸۷۰–۸۹۲ |
۱۶ | معتضد | ۲۷۹–۲۸۹ | ۸۹۲–۹۰۲ |
۱۷ | مکتفی | ۲۸۹–۲۹۵ | ۹۰۲–۹۰۸ |
۱۸ | مقتدر (خلیفه) | ۲۹۵–۳۲۰ | ۹۰۸–۹۳۲ |
۱۹ | قاهر | ۳۲۰–۳۲۲ | ۹۳۲–۹۳۴ |
۲۰ | راضی (خلیفه) | ۳۲۲–۳۲۹ | ۹۳۴–۹۴۰ |
۲۱ | متقی | ۳۲۹–۳۳۴ | ۹۴۰–۹۴۴ |
۲۲ | مستکفی | ۳۳۴–۳۳۶ | ۹۴۴–۹۴۶ |
۲۳ | مطیع (خلیفه) | ۳۳۶–۳۶۳ | ۹۴۶–۹۷۴ |
۲۴ | طائع | ۳۶۳–۳۸۱ | ۹۷۴–۹۹۱ |
۲۵ | قادر (خلیفه) | ۳۸۲–۴۲۲ | ۹۹۱–۱۰۳۱ |
۲۶ | قائم (خلیفه) | ۴۲۲–۴۶۸ | ۱۰۳۱–۱۰۷۵ |
۲۷ | مقتدی (خلیفه) | ۴۶۸–۴۸۷ | ۱۰۷۵–۱۰۹۴ |
۲۸ | مستظهر | ۴۸۷–۵۱۲ | ۱۰۹۴–۱۱۱۸ |
۲۹ | مسترشد | ۵۱۲–۵۳۰ | ۱۱۱۸–۱۱۳۵ |
۳۰ | راشد | ۵۳۰–۵۳۱ | ۱۱۳۵–۱۱۳۶ |
۳۱ | مقتفی | ۵۳۱–۵۵۵ | ۱۱۳۶–۱۱۶۰ |
۳۲ | مستنجد | ۵۵۵–۵۶۶ | ۱۱۶۰–۱۱۷۰ |
۳۳ | مستضی | ۵۶۶–۵۷۶ | ۱۱۷۰–۱۱۸۰ |
۳۴ | ناصر (خلیفه) | ۵۷۶–۶۲۲ | ۱۱۸۰–۱۲۲۵ |
۳۵ | ظاهر (خلیفه) | ۶۲۲–۶۲۳ | ۱۲۲۵–۱۲۲۶ |
۳۶ | مستنصر (بغداد) | ۶۲۳–۶۴۰ | ۱۲۲۶–۱۲۴۲ |
۳۷ | مستعصم | ۶۴۰–۶۵۶ | ۱۲۴۲–۱۲۵۸ |