زندیه (۱۱۶۳ تا ۱۲۰۸ قمری)

طایفهٔ زند از طوایف لُر بودند که در حدود قلعهٔ پرى از توابع ملایر مى‌زیستند. بعد از قتل نادر این طایفه قدرت یافتند و کریم‌خان زند توانست دولت زندیه را تشکیل دهد.

کریم خان زند ، پایه گذار سلسله زندیه محسوب می شود . اقبال جهانگشایی او ، بیش از هر چیز مدیون اغتشاشاتی بود که پس از قتل نادر در ایران سربرآورد و از سابقه دراز هفتاد یا هشتاد ساله ای برخوردار بود. وی قریب سه سال بعد از در گذشت نادر شهرتی نداشت و در میان قبیله خود ، که به دستور نادر در سال ۱۱۴۴ ه.ق. به خراسان کوچانیده شده بودند ، از حیثیت متعارفی برخوردار بود.

بی کفایتیهای آشکار بازماندگان نادر و نزاعهای برادر کشانه ای که میان آنان رخ داد ،‌ موجب شد که کریم توشمال ( پهلوان ) در کنار دو تن دیگر از بزرگان ، به نامهای علی مردان خان و ابوالفتح خان بختیاری برای آرامش مناطق غربی و مرکزی کشور به میدان آید . او پس از نشان دادن لیاقتهای مکرر ، از سوی قبیله خویش لقب خانی دریافت کرد . ( ۱۱۶۲ ه.ق. ) بدین گونه وی توانست در پرتو تدبیر و حسن عمل و صداقت بی ریای خویش ، بر حریفان مزبور و نیز آزادخان افغان کع در آذربایجان ترکتازی می کرد و محمد حسن خان که در استرآباد به سر می برد غلبه کند . کریم خان از سال ۱۱۷۹ ه.ق. به صورت مستقل بر ایران فرمان راند . روابط او با شاهرخ ( نواده نادر شاه ) نیز بر خراسان فرمان می راند ،‌خوب و مبین نوعی احترام به اولاد ولی نعمت پیشین خود بود .

حادثه مهم سالهای پایانی عمر کریم خان ،‌لشکر کشی به بصره بود که به سرداری برادرش ، صادق خان در سال ۱۱۸۹ ه.ق. انجام پذیرفت که متاسفانه با مرگ شاه به انتها رسید .

دوران چهارده ساله اخیر زندگانی وی را ، باید نعمتی برای مردم ایران شمرد ، چرا که توانست امنیت را در تمامی صفحات داخلی کشور و خلیج فارس برقرار کند و پس از قریب پنجاه سال ناآرامی و جنگهای مستمر ، طعم شیرین آسایش را به هموطنان خود بچشاند .

با مرگ کریم خان در سیزدهم صفر سال ۱۱۹۳ ه.ق. زکی خان ( برادر ناتنی کریم خان ) بیشتر بزرگان زند و زبدگان دربار را کشت یا کور کرد و به بهانه پادشاهی ابوالفتح خان و محمد علی خان ( فرزندان کریم خان ) اختیار امور را در دست گرفت . پس از چندی ، صادق خان بر او شورید و از آنجا که نیز تدبیر درستی نداشت به دستور علی مردان خان کور و بر کنار گردید . وی پس از سه سال حکومت ، در سال ۱۱۹۹ ه.ق. در گذشت. پس از او ،‌ جعفر خان زند ( پسر صادق خان ) فرمانروایی را به دست گرفت و در سال ۱۲۰۳ ه.ق. به دست چندتن از خانهای زندانی در شیراز کشته شد . آخرین بازمانده این دودمان ،‌لطفعلی خان بود که با وجود دلاوری و رشادت بسیار ، در برابر حریف کهنه کار پرتدبیری چون آقا محمد خان قاجار دوام نیاورد و پس از دستگیر شدن ، در ارگ بم به سال ۱۲۰۹ ه.ق. کشته شد و بدین ترتیب سلسله دیگری در ایران قدرت را در دست گرفت .

به طور کلی ، دوران تقریبا” پنجاه ساله زندیه ( ۱۲۰۹ – ۱۱۶۰ ه.ق. ) عصر کشمکشهای داخلی بود و مدعیان خارجی را یارا و اندیشه آن نبود که به ایران تجاوز کنند . سرحدات کشور نیز از هر جهت در اختیار دودمانهای ایرانی قرار داشت . همچنین ، با تحکیم اقتدار احمد خان ابدالی ( در صفحات جدا شد از هند به وسیله نادر شاه ) می توان گفت که نفوذ عنصر ایرانی در شبه قاره هند کماکان برقرار بود .

کریم‌خان (۱۱۶۳ تا ۱۱۹۳ هجرى قمرى)

در این دوره ایل بختیارى و زند ادارهٔ اصفهان را در دست داشتند و یکى از شاهزادگان صفوى با نام شاه‌اسماعیل ‌سوّم به سلطنت برداشته بودند ولى به‌دنبال اختلافاتى که میان کریم‌خان و بختیارى‌ها روى داد و جنگى که میان آنها درگرفت، کریم‌خان آنها را شکست داد و اصفهان به‌دست او افتاد. سپس نواحى شمالى ایران را از تصرف محمد‌حسن خان قاجار بیرون آورد و بر نواحى مرکزى ایران مسلّط شد و توانست باقیماندهٔ افاغنه را از بین ببرد. او خود را وکیل‌الرعایا خواند و شیراز را پایتخت خود قرار داد. دورهٔ حکومت او مجموعاً آرام بود، از مالیات‌ها کاسته شد و تجارت و صنعت رونق گرفت. در این دوره در شیراز بناهاى متعددى ساخته شد که بازار وکیل و مسجد وکیل و تجدید بناى مقایر سعدى و حافظ از آن جمله‌اند. در دورهٔ کریم‌خان براى احیاء شبکه‌هاى آبیارى در فارس و جنوب که داراى اهمیت حیاتى مى‌باشند، اقداماتى صورت گرفت. کریم‌خان در اواخر سلطنت خود درصدد جنگ با عثمانى بود و بعد از ماه‌ها محاصره توانست بصره را تسخیر کند و برادر خود صادق‌خان را در آنجا بگمارد. او مردى ساده و عادل بود که با مرگ وى دورهٔ کوتاه آرامش و امنیت به پایان رسید. پس از مرگ او در عرض یک سال ۴ نفر حکومت را در دست گرفتند و در آخر برادر او صادق‌خان (۱۱۹۴ تا ۱۱۹۶) قدرت را در دست گرفت. او با طغیان علیمرادخان زند مواجه شد که ماه‌ها شیراز را در محاصره گرفت و توانست شهر را بگیرد و صادق‌خان را کور کند. دو روز پس از این واقعه صادق‌خان را کشت.

علیمرادخان (۱۱۹۶ تا ۱۱۹۹ هجرى قمرى)

اصفهان را پایتخت خویش کرد. به قصد گرفتن مازندران در تهران بود که شنید جعفرخان حکومت را در اصفهان به‌دست گرفته، در راه بازگشت به اصفهان در اثر بیمارى در مورچه‌خورت درگذشت.

جعفرخان (۱۱۹۹ تا ۱۲۰۳ هجرى قمرى)

پسر صادق‌خان مواجه با تاخت و تاز آقامحمد‌خان قاجار شد و از او شکست خورد. جعفرخان به‌دست عده‌اى از خوانین زند کشته شد.

لطفعلى‌خان (۱۲۰۳ تا ۱۲۰۹ هجرى قمرى)

پسر جعفرخان بود. دورهٔ سلطنت او تماماً در جنگ با آقامحمدخان گذشت. مقرّ حکومت او شیراز بود که با خیانت ابراهیم شیرازی، کلانتر شیراز به‌دست آقامحمدخان افتاد. لطفعلى‌خان به کرمان رفت و در کرمان مدت‌ها در مقابل آقامحمد‌خان مقاومت کرد. با فتح کرمان به‌دست آقامحمدخان به بم رفت و در آنجا آقامحمدخان بر او دست یافت. با کشته شدن لطفعلى‌خان حکومت زندیه خاتمه یافت. مدفن او در امامزاده زید تهران است.